На сердце весна, по соседству война. «Опавшие листья» Аки Каурисмяки – один из триумфаторов 76-го Каннского кинофестиваляKevät sydämellä, sota naapurissa. Aki Kaurismäen Kuolleet lehdet on yksi 76. Cannesin elokuvajuhlien voittajista
Joachim Tournebize Festival De Cannes
Deadline назвал этот фильм «жемчужиной Каннского кинофестиваля», The Guardian – «фильмом с большим сердцем», The Hollywood Reporter – «подарком от одного из величайших сокровищ мирового кинематографа». На 76-м Каннском кинофестивале о финском кино говорили так много, как давно не случалось. Лента финского классика Аки Каурисмяки была в основной программе и считалась одним из фаворитов конкурса. В итоге гран-при, «Золотая пальмовая ветвь», досталась «Анатомии падения» французской режиссёрки Жюстин Трие, а «Листья» получили Prix du Jury, по сути, третью премию фестиваля. Как фильм принимали на Лазурном берегу и почему после его показа всем сразу захотелось поехать в Хельсинки – в нашем репортаже с Каннского кинофестиваля.
Deadline kutsui elokuvaa "Cannesin elokuvajuhlien helmiksi", The Guardian "elokuvaksi, jolla on suuri sydän", ja The Hollywood Reporter "lahjaksi yhdeltä maailman elokuvan suurimmista aarteista". Suomalainen elokuvataide ei ole aikoihin ollut näin suurena puheenaiheena kuin 76. Cannesin elokuvajuhlilla. Suomalaisen klassikkotekijän Aki Kaurismäen elokuva kuului pääkilpasarjaan, ja sitä pidettiin yhtenä kilpailun suosikeista. Loppujen lopuksi Kultaisen palmun sai ranskalaisen Justine Trietin Anatomy of a Fall, ja Kuolleet lehdet sai Prix du juryn, tuomariston palkinnon, eli niin sanotun pronssimitalin. Raportissamme Cannesin elokuvajuhlilta kerromme, miten elokuva otettiin vastaan Côte d'Azurilla ja miksi kaikki halusivat Helsinkiin tämän näytöksen jälkeen.
LES FEUILLES MORTES © Sputnik
Анса (Алма Пёусти) работает в супермаркете. Её задача – наклеивать ценники на товар с истекающим сроком годности и безжалостно выбрасывать просроченные продукты. Свою работу она если и любит, то не сильно это демонстрирует. К тому же в какой-то момент её попросту увольняют за то, что она отдает часть испорченной еды нуждающимся и сама пытается унести один сэндвич домой. Дальше ей приходится искать подработку, чтобы хоть как-то сводить концы с концами.
В параллельном монтаже живёт Холаппа (Юсси Ватанен). Он работает на стройке и выпивает, что, впрочем, не кажется удивительным. Его тоже увольняют – по очевидной причине. Доходит до того, что в одну из ночей ему приходится спать на улице.
Ansa (Alma Pöysti) työskentelee ruokakaupassa. Hänen tehtäviinsä kuuluu elintarvikkeiden laputtaminen ja vanhaksi menneiden ruokien armoton hävittäminen. Vaikka hän saattaisikin pitää työstään, hän ei ainakaan näytä sitä päälle päin kovin vahvasti. Yhdessä vaiheessa Ansa saa potkut siitä, että hän antaa osan hävikkiruoasta tarvitseville ja yrittää viedä leivän mukanaan kotiinsa. Sen jälkeen hän joutuu etsimään pätkätöitä pärjätäkseen edes jotenkuten.
Samaan aikaan saamme seurata Holapan (Jussi Vatanen) elämää. Holappa tekee töitä raksalla ja välillä juopottelee, mikä ei edes tunnu kummalliselta hänen tilanteessaan. Hänkin saa kenkää työstään, ilmiselvästä syystä. Eräänä yönä hän joutuu jopa nukkumaan kadulla.
Christophe SimonAFP © Festival De Cannes
Смотреть фильм о трудностях и отношениях малоимущих финнов на фоне роскоши ковровых дорожек, вечерних нарядов и бесконечной череды яхт кажется несколько странным и неловким. Но за билет на него зрители и пресса бились в очередях и потом обсуждали больше, чем новые фильмы с Леонардо Ди Каприо и Джонни Деппом. Удивительно, но это, на первый взгляд, довольно мрачное, повествование оказалось главной лав стори и одним из самых оптимистичных фильмов Канн-2023.
Köyhien suomalaisten vaikeuksista ja suhteista kertovan elokuvan katsominen tuntuu hieman oudolta ja nololta punaisten mattojen, hienojen iltapukujen ja ökyveneiden ympäröimänä. Mutta liput Kuolleisiin lehtiin myytiin loppuun lähes hetkessä, ja näytösten jälkeen Kaurismäen teoksesta on puhuttu ehkä enemmän kuin Johnny Deppin ja Leonardo DiCaprion tähdittämistä elokuvista. Yllättäen tämä ensivaikutelmaltaan synkkä kertomus osoittautui vuoden 2023 Cannesin tärkeimmäksi rakkaustarinaksi ja yhdeksi optimistisimmista elokuvista.
А сам Каурисмяки беспрестанно нарушал все привычные рутины красной дорожки: отказывался позировать, постоянно бегал из стороны в сторону, приставал к фотографам, танцевал и в итоге спрятался за спиной директора фестиваля Тьерри Фремо. От личных интервью режиссёр отказался, а вот на пресс-конференции собравшиеся, кажется, ещё никогда столько не смеялись.
Itse Kaurismäki rikkoi jatkuvasti punamattotilaisuuden perinteitä: kieltäytyi poseeraamasta, juoksenteli tauotta sinne sun tänne, häiritsi valokuvaajia, tanssahteli ja loppujen lopuksi piiloutui elokuvajuhlien johtaja Thierry Frémauxin selän taakse. Elokuvaohjaaja kieltäytyi antamasta haastatteluja mutta sen sijaan hauskutteli lehdistötilaisuuden osallistujia enemmän kuin kukaan muu koskaan.
«Это самый реалистичный фильм, который я когда-либо снимал… после моего предыдущего», – сразу заявил режиссёр.
– Tämä on realistisin ohjaamani elokuva… heti edellisen jälkeen, ohjaaja julisti.
LES FEUILLES MORTES © Sputnik
Главные герои фильма действительно выглядят как самые обычные финны. У них много общего, и это не только отсутствие денег и нелюбимая работа. Они оба флегматики и интроверты, которые за весь фильм улыбаются всего пару раз. У обоих – по одному другу. Оба не любят караоке, но встречаются именно там.
Elokuvan päähenkilöt näyttävät todella tavallisilta suomalaisilta. Heillä on paljon yhteistä, muutakin kuin rahan puute ja epämiellyttävä työ. Molemmat ovat flegmaattisia introvertteja, jotka hymyilevät vain pari kertaa koko elokuvan aikana. Kummallakin on yksi ystävä. Kumpikaan ei pidä karaokesta, mutta he tapaavat toisensa juuri siellä.
Amandine Goetz © Festival De Cannes
Алма Пёусти: «Имя Анса в переводе с финского означает “ловушка”, что уже довольно интересно и символично. Это история о том, как одинокие люди встречаются, имея за плечами, как я полагаю, некоторый багаж разочарований. Им нужно много мужества, чтобы рискнуть влюбиться. Чем старше вы становитесь, тем больше у вас причин держаться от этого подальше. А ещё Анса – работяга до мозга костей. Даже если её труд не слишком хорошо оплачивается, а саму её неоднократно увольняют, она все равно гордится тем, что работает».
Юсси Ватанен: «Холаппа – он что-то вроде волка-одиночки. Он любит одиночество. Только он и его мысли. И я думаю, самое интересное в нём то, что никто не знает его имени. Его даже лучший, единственный(!) друг и тот зовёт по фамилии».
Аки Каурисмяки: «Я его полное имя никогда и не писал даже. Чего ты от меня хочешь?»
Юсси Ватанен: «Может, мы его прямо сейчас и придумаем?»
Аки Каурисмяки: «Ну, пусть будет Хейкки Холаппа (Heikki Holappa)».
– Nimi Ansa tarkoittaa suomeksi loukkua, mikä on jo aika mielenkiintoista ja kantaa mukanaan symboliikkaa. Tämä on tarina kahden ihmisen kohtaamisesta. Kummallakin heistä on uskoakseni omia pettymyksiä taakkanaan. Heidän on oltava rohkeita uskaltaakseen rakastua. Mitä vanhemmaksi tulee, sitä enemmän on pysyttävä siitä kaukana. Lisäksi Ansa on täysi työhullu. Vaikka hänen työnsä on alipalkattu ja hän saa muutamat potkut, hän on silti ylpeä siitä, että tekee töitä, Alma Pöysti kertoo.
– Holappa on ihan kuin yksinäinen susi. Hän pitää yksinolosta. Vain hän ja hänen ajatuksensa. Luulen, että mielenkiintoisinta on se, että eihän kukaan edes tiedä hänen etunimeään. Jopa hänen paras, tai siis ainoa, ystävänsä kutsuu häntä sukunimellä, kommentoi Jussi Vatanen.
– En ole ikinä edes keksinyt hänelle etunimeä. Mitä oikein tahdot? lisää Aki Kaurismäki.
– Pitäisikö se keksiä sitten vaikka nyt? Jussi Vatanen vastaa.
– Olkoot vaikka Heikki Holappa, sanoo Kaurismäki.
«Опавшие листья» расширяют так называемую «пролетарскую трилогию» Каурисмяки (в неё входят фильмы «Тени в Раю», «Ариэль», «Девушка со спичечной фабрики»). Действие снова происходит в Хельсинки (чаще всего в Каллио и Пасиле), а вот когда оно происходит, не вполне понятно. Это может быть и 2024 год – на стенном календаре в баре стоит именно эта цифра. А могут быть и 1960-е, если обратить внимание на старую мебель и винтажный радиоприёмник. Но в итоге именно он даёт понять – это время после февраля 2022. Потому что в эфире всегда об одном: в Украине – война.
Бомбёжки в Мариуполе, взрыв в Кременчуге. «Проклятая война!» – восклицает Анса в какой-то момент. Во время очередного эпизода с радио (третьего по счёту) в зале тоже зазвучало несколько обречённых вздохов. Это притом что на фестивале больше ни один фильм, кажется, не затронул эту тему. Но режиссёру не важно, устал ли кто-то от таких новостей.
Kuolleet lehdet ovat jatkoa Kaurismäen työläistrilogialle (siihen kuuluvat elokuvat Varjoja paratiisissa, Ariel ja Tulitikkutehtaan tyttö). Tapahtumien paikkana on edelleen Helsinki (useimmiten Kallio tai Pasila), mutta ajankohdasta ei ole varmuutta. Se saattaa olla vuosi 2024 (tämä vuosiluku näkyy baarin seinäkalenterissa). Se voi hyvinkin olla 1960-luku, mistä kertovat vanhahtavat huonekalut ja vintage-radiosoitin. Loppujen lopuksi juuri radio kertoo ajankohdan olevan joskus vuoden 2022 helmikuun jälkeen: uutisissa puhutaan ainoastaan Ukrainan sodasta.
Mariupolin pommituksia ja räjähdyksiä Krementšugissa. ”Hemmetin sota!”, huudahtaa Ansa jossakin vaiheessa. Kun näytöksen aikana elokuvan radiossa puhuttiin sodasta jo kolmatta kertaa, myös salissa kuultiin muutamia turhautuneita huokauksia, vaikka tämä taisikin olla ainoa festivaalilla esitetty teos, jossa oli mainittu sodan aihe. Ohjaaja ei kuitenkaan välitä, onko joku jo väsynyt tällaisiin uutisiin.
LES FEUILLES MORTES © Sputnik
Аки Каурисмяки: «Я не мог бы сделать ни одного фильма во время войны, как-то её не прокомментировав. Так что я выбрал комментарий по радио. Я подумал, что этому чертову миру сейчас необходимы истории любви».
Алма Пёусти: «Я считаю, что мы нуждаемся в любви больше, чем когда-либо прежде. Нам нужна любовь, чтобы согреть наши сердца. Так что я согласна: сегодня это самая важная тема».
– En voinut tehdä elokuvaa sodan aikana huomioimatta sitä, joten kommentoin sitä radion avulla. Tuntuu, että tämä hemmetin maailma tarvitsee nyt rakkaustarinoita, toteaa Kaurismäki.
– Luulen, että nyt rakkautta tarvitaan enemmän kuin ikinä aiemmin. Me tarvitsemme rakkautta lämmittämään sydämemme. Joten olen samaa mieltä: nykypäivänä tämä on tärkein aihe, sanoo Alma Pöysti.
KUOLLEET LEHDET © Sputnik
Главным героям на фоне полнейшей безнадёги хочется обрести любовь. Но на пути их ожидает немало препятствий. В том числе и пристрастие Холаппы к алкоголю. Это, по сути, главный конфликт фильма. Журналисты спрашивают режиссёра, почему он решил поднять тему алкоголя.
«Я выбрал её, потому что мне это незнакомо». Сказал как отрезал.
Что ему точно знакомо, так это любовь, страстная и в какой-то степени старомодная, к кино. Одним из самых волшебных моментов для главных героев становится поход в кинотеатр. Зомби-хоррор Джима Джармуша «Мёртвые не умирают» – выбор для свидания спорный, но для Каурисмяки – логичный. Джармуш – его хороший друг, который даже на премьеру в Канны приехал. Отсылок к мировой классике здесь много.
Elokuvan päähahmot janoavat rakkautta kaiken toivottomuuden ympäröimänä. He joutuvat kuitenkin kohtaamaan monia vastoinkäymisiä matkallaan. Yhtenä niistä on Holapan alkoholismi, joka onkin elokuvan keskeisin konflikti. Toimittajat esittävät ohjaajalle kysymyksen, miksi hän valitsi alkoholismiteeman.
– Valitsin sen, koska se on minulle niin tuntematon asia, Kaurismäki letkauttaa.
Mutta rakkaus, intohimoinen ja jossakin määrin vanhanaikainen, on hänelle tuttua – rakkaus elokuvia kohtaan. Yhtenä ihmeellisimpänä tilanteena päähenkilöt kokevat leffassa käynnin. Jim Jarmuschin zombielokuva The Dead Don’t Die on hieman kyseenalainen valinta treffileffaksi. Se on kuitenkin looginen valinta, kun otetaan huomioon, että Jarmusch on Kaurismäen hyvä ystävä, joka jopa tuli käymään Cannesissa elokuvan ensinäytöksen vuoksi. Viittauksia maailman klassikoihin löytyy hyvinkin monta.
Аки Каурисмяки: «Чаплин создал Голливуд. В хорошем и плохом смыслах. И это он во многом создал кино в том виде, в котором оно существует до сих пор. Можно перечислить много имён, но Чаплин по-прежнему лучший. Потому что он был простым».
«Опавшие листья» тоже до боли простые. Настолько, что главные герои кажутся соседями, за которых хочется попереживать и порадоваться.
Ещё одно действующее лицо фильма – музыка. С помощью песен (сплошь шлягеров) нам удастся заглянуть в голову героев-молчунов. Так что тут каждая строчка имеет значение. Ну и наконец, само название фильма взято из песни Ива Монтана. В Финляндии она стала хитом в исполнении Олави Вирты. Его голос звучит в финале фильма.
Аки Каурисмяки: «Я использовал музыку, которая была у меня в шкафу с пластинками. А что ещё использовать, как не то, что тебе нравится?!»
Aki Kaurismäki selittää:
– Chaplin loi Hollywoodin hyvässä ja pahassa, mutta hän loi myös elokuvan sellaisena kuin se nyt on. Voisi luetella monia nimiä, mutta Chaplin on edelleen paras. Hän piti sen simppelinä.
Myös Kuolleet lehdet on simppeli teos. Sen verran että päähenkilötkin tuntuvat ennemmin omilta naapureilta, joiden kanssa mielellään jakaisi huolia ja riemua.
Erääksi teoksen hahmoksi voidaan sanoa olevan myös elokuvan musiikin. Kappaleiden avulla (pelkkää iskelmää!) voidaan kurkistaa hiljaisten päähenkilöiden mieleen. Tämän takia jokainen biisin rivi kantaa mukanaan merkityksensä. Myös elokuvan nimi tulee Yves Montandin esittämästä kappaleesta. Suomessa siitä tuli hitti Olavi Virran laulamana. Hänen äänensä kuullaan elokuvan loppuosassa.
Aki Kaurismäki kertoo:
– Käytin musiikkia, jota löytyi levykaapistani. Mitä muutakaan voisi käyttää, jos ei sitä, mikä on omaan makuun?
LES FEUILLES MORTES © Sputnik
Наконец, еще один герой, который точно тронет сердца зрителей – бродячая собака, которую героиня подбирает на пике своего одиночества.
Аки Каурисмяки: «Это моя собака. Она приехала из Браги в Португалии и совсем не привыкла к большим городам и большому количеству людей. За исключением того случая, когда она оказалась в маленькой квартире, в окружении 20 ламп освещения и 20 членов съёмочной группы. Но она вела себя как ангел и, я думаю, заслужила ”Пальмовую ветвь для собак”».
Vielä yhtenä todella koskettavana hahmona nähdään kulkukoira, jonka Ansa ottaa itselleen yksinäisyytensä pahimpana aikana.
Aki Kaurismäki paljastaa:
– Hän on minun koirani. Hän on tullut Portugalin Bragasta eikä ole tottunut suurkaupunkeihin ja ihmispaljouteen. Paitsi kun hän joutui pieneen asuntoon 20 lampun ja 20:n kuvausryhmän jäsenen seuraan. Mutta hän käyttäytyi kuin enkeli ja on omasta mielestäni ansainnut Palm Dog-palkinnon.
После такой пресс-конференции есть все основания полагать, что съёмки тоже проходили весело. Исполнители главных ролей говорят, что вместо подготовки и совместной читки сценария были заняты куда более важным делом: обсуждали все аспекты выращивания спаржи.
Аки Каурисмяки: «Как я работаю с ними? Я могу только сказать: “Паршиво”. Я всегда рядом. Ни одна бровь не шелохнется без моего приказа».
Юсси Ватанен: «Нет, это по сути правда. Он точный во всём и предельно ясный. Всегда знает, чего он хочет и как этого добиться. Это здорово, что есть кто-то, кто имеет четкое представление о том, чего он хочет».
Аки Каурисмяки: «У меня всё та же команда, что и в 83 году, так что нам не нужно говорить. Вместо этого мы свистим».
Алма Пёусти: «Первое правило Аки – никогда не смотреть в объектив камеры! Важно знать свои реплики, но не читать сценарий слишком дотошно.
Чаще всего мы работали одним дублем. Если, конечно, не облажаешься. И в этом особая прелесть. Это было обучение по старой школе кинематографа, я думаю”.
Аки Каурисмяки: «Два дубля все-таки случались».
Смотреть свои фильмы режиссёр, конечно же, не любит. Он даже с десятиминутных оваций после премьеры в Каннах убежал.
«Я работал над фильмом целый год на пределе своих возможностей. Я стараюсь предложить зрителю лучшее, что могу дать, но на этом моя ответственность заканчивается».
Tällaisen lehdistötilaisuuden jälkeen on syytä olettaa, että myös kuvauksien aikana oli hauskaa. Päänäyttelijät kertovat, että valmistautumisen ja käsikirjoituksen kertaamisen sijaan keskityttiin olennaisempaan eli keskusteltiin parsan kasvattamisen yksityiskohdista.
Aki Kaurismäki vastaa jälleen kysymykseen:
– Ai, kuinka työskentelen heidän kanssaan? Voin ainoastaan sanoa: surkeasti. Olen aina lähellä. Eikä yksikään kulmakarva voi liikahtaakaan ilman käskyäni.”
Jussi Vatanen lisää:
– Mutta se on ihan totta. Hän on todella tarkka kaikesta ja erittäin suorasanainen. Hän tietää aina, mitä hän haluaa ja miten se saavutetaan. On mahtavaa, että on olemassa joku, jolla on selkeä mielikuva tavoitteestaan”.
– Minulla on sama tiimi kuin vuonna -83, joten ei meidän tarvitse edes puhua. Sen sijaan vihellämme, kertoo Kaurismäki.
Alma Pöysti kommentoi:
– Akin ensimmäisenä sääntönä on se, että suoraan kameraan ei katsota! On tärkeää osata oman osuuden, mutta ei tarvitse lukea käsikirjoitusta liian tarkasti. Yleensä olemme saaneet kuvattua yhdellä otolla. Toki jos ei vaan mokattu. Ja siinä oli omaa hienoutta. Luulen, että tämä oli sitä vanhan elokuvakoulun perintöä.
Aki Kaurismäki lisää:
– Kyllä välillä tarvittiin kaksi ottoa.
Ohjaaja ei tietenkään pidä omien elokuvien katsomisesta. Hän jopa karkasi kuuntelemasta 10 minuuttia kestäneitä aplodeja, jotka seurasivat Cannesin ensinäytöstä.
– Teen parhaani elokuvani eteen kokonaisen vuoden verran. Pyrin tarjoamaan yleisölle parasta, mitä minulle olisi annettavana, mutta sen jälkeen velvollisuuteni päättyy.
Комедия Каурисмяки местами абсурдна, неловка и наивна, но неизбежно вводит в совершенно весеннее состояние. Хотя листья уже, казалось бы, давно опали.
Аки Каурисмяки: «Это прозвучит плоско, но сочувствие и человечность – это все, что у нас осталось. А осталось не так уж много. Так что аdios, аmigos!».
Kaurismäen komedia on paikoittain absurdi, kömpelö ja naiivi. Se kuitenkin vie väistämättä kevätfiilikseen, vaikka näyttää siltä, että lehdetkin ovat pudonneet puista jo aikoja sitten.
Aki Kaursimäki toteaa:
– Tämä saattaa kuulostaa lattealta, mutta empatia ja inhimillisyys ovat kaikki mitä meillä on jäljellä. Ja jäljellä ei ole kovinkaan paljoa. Joten аdios, аmigos!
